Lăng Bà Vú

Lăng Bà Vú tọa lạc tại phường Ninh Hiệp, TX. Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. Đây là công trình kiến trúc chứa đựng nhiều giá trị lịch sử, văn hóa. Nói đến lăng Bà Vú người ta thường nhớ đến câu chuyện về người phụ nữ đã có nhiều công lao với vua Gia Long.

Theo truyền thuyết, khi giao tranh với quân Tây Sơn (vào khoảng 1780 - 1785), Nguyễn Ánh thất bại phải bỏ chạy. Khi Nguyễn Ánh qua làng Mỹ Hiệp ở Ninh Hòa thì lương thực cạn kiệt, mình lại bị bệnh nên kiệt sức. Trong lúc hoạn nạn, Nguyễn Ánh được một phụ nữ trong làng thương tình mời vào nhà nghỉ ngơi, nấu cơm đãi, săn sóc thuốc men chu đáo và cho lương thực mang theo lúc lên đường. Sau nhiều năm chinh chiến, Nguyễn Ánh thống nhất sơn hà, lên ngôi Hoàng đế và lấy hiệu Gia Long. Nhớ ơn người từng cứu giúp nên ông đã quay lại làng Mỹ Hiệp tìm ân nhân nhưng người xưa không còn. Để tỏ lòng tri ân, nhà vua truy phong bà là “Nhũ mẫu” (người vú nuôi), đồng thời truyền thợ giỏi đến làng Mỹ Hiệp để xây lăng cho bà.

Việc xây lăng mộ cho “Nhũ mẫu” kéo dài trong hai năm (từ 1802 đến 1804) mới hoàn thành. Người dân gọi đây là lăng Bà Vú. Khuôn viên lăng nằm trên khoảng đất rộng chừng 1.360 m2; phía trước lăng có một ao nước hình chữ nhật, phía sau lăng có một hòn giả sơn đắp bằng đất nhưng nay không còn. Phần lăng chính có 3 lớp tường thành, gồm: La Thành, Bửu Thành và Uynh Thành. La Thành là phần bao bọc bên ngoài, có hình chữ nhật và cửa vào rộng khoảng 3,6 m, hai bên cổng có hai con lân nằm đắp bằng vữa, tô màu sống động và sắc sảo. Bửu Thành là vòng thành thứ hai, có hai con lân trong tư thế đặt một chân lên quả cầu; toàn bộ mặt Bửu Thành trong cũng như ngoài được chia ô hộc đắp hoa văn cảnh tích bằng vữa tô màu. Uynh Thành là vòng thành trong cùng bao bọc lấy phần mộ, thành có hình trứng (hay hình thuyền). Các nghệ nhân khéo léo thể hiện những đường nét theo hướng nội ở từng chi tiết, đem lại cảm giác ấm cúng cho khu lăng mộ.

Năm 1999, Lăng Bà Vú được Bộ VH-TT-DL xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia. Năm 2001, do di tích xuống cấp nặng nề nên đã được tiến hành đại trùng tu tất cả các hạng mục. Lăng Bà Vú được đánh giá là công trình kiến trúc lăng tẩm mang đầy đủ những yếu tố lịch sử - văn hóa - kiến trúc - nghệ thuật - mỹ thuật của triều Nguyễn. Nhà thơ Quách Tấn từng viết về lăng Bà Vú trong cuốn Xứ Trầm Hương: “Tuy không nguy nga tráng lệ bằng lăng vua, nhưng ở miền Nam Trung Việt không thấy ngôi mộ nào có thể sánh về quy mô cũng như về kiến trúc”.