Địa Đạo Đám Toái

Địa đạo Đám Toái thuộc thôn Phú Qúy, xã Bình Châu, huyện Bình Sơn; nơi quân và dân Quảng Ngãi từng chứng kiến nỗi đau với 66 người là thương bệnh binh, y bác sĩ, hộ lý và nhân dân điều trị, phục vụ tại địa đạo Đám Toái bị quân đội Mỹ giết hại dã man, thân xác vùi sâu dưới lòng đất cách đây 43 năm. Hàng vạn trái tim thuở ấy ngấn lệ, tiếc thương, ngày đêm cầu nguyện siêu thoát cho 66 con người đã dũng cảm hy sinh vì Tổ quốc.

Địa đạo Đám Toái là nơi tang thương nhất của Phú Qúy thời kháng chiến chống Pháp, Mỹ được đào vào năm 1947. Đến những năm 1962 - 1965, địa đoạ Đám Toái được Ban chỉ huy Quân sự tỉnh Quảng Ngãi và Bộ Tư lệnh Quân khu V chọn làm trạm phẫu thuật mang tên A100. Khi đó, tất cả thương bệnh binh ở vùng Đông Sơn Tịnh và Đông Bình Sơn được đưa về A100 cứu chữa và điều trị. 

Ngày 9/9/1965, quân Mỹ phát hiện địa đạo Đám Toái, tất cả 66 người chưa kịp rời khỏi địa đạo này đã phải hy sinh cùng một giờ. Nhắc đến ngày định mệnh đã cướp đi 66 chiến sĩ, cụ Nguyễn Tới - người đang đảm nhiệm việc trông coi địa đạo Đám Toái và cũng là người có mặt gần địa đạo Đám Toái hôm đó nghẹn giọng nhớ lại: "Sáng 9/9/1965, sau khi Mỹ đưa quân vào bãi biển Ba Làng An đã đổ dồn lên đồi Phú Qúy lùng sục rồi phát hiện ra địa đạo. Lúc này trong địa đạo có rất nhiều thương bệnh binh bị thương trên chiến trường đang nằm điều trị. Chúng bao vây địa đạo, đến trưa thì dùng mìn cho nổ ở 3 lỗ thông hơi, đánh sập toàn bộ địa đạo khiến tất cả anh em trong hầm đều tử nạn".

Sau 32 năm nằm lại dưới địa đạo, năm 1997, địa đạo Đám Toái được khai quật, 66 chiến sĩ hy sinh hồi đó được đưa lên khỏi miệng hầm rồi lập một nghĩa trang liệt sĩ ngay cạnh địa đạo Đám Toái ghi công. 

Trước đó, vào năm 1991, địa đạo Đám Toái được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích quốc gia. Từ năm 1997, địa đạo Đám Toái được phục dựng trở lại như hiện trạng ban đầu với độ sâu dưới lòng đất 5m, rộng 1,4m, cao 1,6m. Một tượng đài được xây ngay trên địa đạo, trên tượng đài khắc họa hình ảnh của y sĩ Lâm và y tá Lệ trước lúc hy sinh.